Η ανυπέρβλητη δυστυχία, που δεν μπορεί κανείς και τίποτα να παρηγορήσει, η απόγνωση, οι ενοχές, τα αισθήματα απαξίας και ανεπάρκειας, η απώλεια κάθε ελπίδας για το μέλλον, το στροβίλισμα της σκέψης γύρω από το θάνατο και την αυτοκτονία ή ο φόβος για κάποια ανίατη αρρώστια, η απάθεια, η αδυναμία να αισθανθεί κανείς ευχαρίστηση, η πίστη ότι ο κόσμος δεν έχει νόημα είναι μερικές από τις εκδηλώσεις της κατάθλιψης.
Μερικές φορές όμως η εμφάνιση της κατάθλιψης δεν είναι τόσο κραυγαλέα. Υφέρπει και ροκανίζει την ψυχή σιγά-σιγά και τότε πιστεύουμε ότι είμαστε τεμπέληδες ή αδύναμοι και προσπαθούμε επί ματαίω να την πολεμήσουμε, εφευρίσκοντας ολοένα και περισσότερες υποχρεώσεις και ευθύνες. Δεν έχουμε «ούτε λεπτό» για να χαλαρώσουμε και «φυσικό είναι» -σκεφτόμαστε- ότι νιώθουμε σωματικούς πόνους, πότε στη μέση και πότε στο κεφάλι.
ΜΟΡΦΕΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑΘΛΙΨΗΣ
Οι ψυχολόγοι έχουν ξεχωρίσει διάφορους τύπους κατάθλιψης, ανάλογα με τη φύση, την ένταση και τη διάρκεια των συμπτωμάτων. Η πιο σοβαρή μορφή της κατάθλιψης, η σημαντικότερη, επηρεάζει αποφασιστικά όλες τις καθημερινές δραστηριότητες του πάσχοντος, που χάνει το ενδιαφέρον του για τη ζωή. Ο μεγαλύτερος κίνδυνος της κατάθλιψης είναι η αυτοκτονία: Εκτιμάται ότι πέντε χρόνια μετά την εκδήλωση της νόσου το 25% των ασθενών θα αποπειραθούν να αυτοκτονήσουν. Τίποτα από αυτά που οι άνθρωποι εκτιμούν δεν αξίζει πια -η μουσική, το γέλιο, η αγάπη, το σεξ, τα παιδιά, το ζεστό ψωμί και η βόλτα στο πάρκο-, τίποτα και κανείς δεν μπορεί να βγάλει από το πρόσωπο αυτό το κενό».
8 ΣΥΜΠΤΩΜΑΤΑ ΤΗΣ ΚΑΤΑΘΛΙΨΗΣ
Τα συμπτώματα της μείζονος καταθλίψεως -όπως αυτά έχουν ορισθεί από την Αμερικανική Ψυχιατρική Εταιρεία- είναι:
1. Καταθλιπτική διάθεση για το μεγαλύτερο διάστημα του 24ώρου.
2. Μεγάλη ελάττωση της ευχαρίστησης ή του ενδιαφέροντος για όλες ή τις περισσότερες δραστηριότητες της ημέρας, κατά το μεγαλύτερο διάστημα του 24ώρου (συμπεριλαμβανομένου του σεξ). Για παράδειγμα, μία μητέρα δεν ενδιαφέρεται πια να φροντίσει το μικρό παιδί της ή να ψωνίσει με τις φίλες της.
3. Μεγάλη ελάττωση της όρεξης και απώλεια βάρους μεγαλύτερη του 5% σε ένα μήνα ή, αντίθετα, αύξηση της όρεξης και υπερφαγία.
4. Αϋπνία ή, αντίθετα, υπερβολικός ύπνος σχεδόν κάθε μέρα. Μερικοί ασθενείς δεν μπορούν να κοιμηθούν καθόλου, άλλοι ξυπνούν πολλές φορές κατά τη διάρκεια της νύχτας, άλλοι ξυπνούν πολύ πρωί (π. χ., στις 4 τα ξημερώματα) και δεν μπορούν να ξανακοιμηθούν.
5. Κούραση ή απώλεια ενέργειας. Ο ασθενής αισθάνεται κουρασμένος όλη την ώρα και συχνά κάθεται χωρίς να κάνει τίποτα. Μερικές φορές μπορεί να εκδηλώνει υπερκινητικότητα και νευρικότητα.
6. Αισθήματα απαξίας, προσωπικής ανεπάρκειας ή υπερβολικών και άτοπων ενοχών. Ο ασθενής πιστεύει ότι είναι ο αποκλειστικός υπεύθυνος για τα προβλήματά του και νομίζει ότι η τωρινή του κατάσταση είναι το τίμημα που πληρώνει για σφάλματα που διέπραξε στο παρελθόν.
7. Αδυναμία στη λήψη αποφάσεων και στη συγκέντρωση του μυαλού. Περιορισμένη δυνατότητα για συγκροτημένες σκέψεις.
8. Επαναλαμβανόμενες σκέψεις γύρω από το θάνατο και την αυτοκτονία. Ένας άνθρωπος πάσχει από κατάθλιψη όταν παρουσιάζει τουλάχιστον πέντε από τα συμπτώματα αυτά (και οπωσδήποτε τα δύο πρώτα) σχεδόν κάθε ημέρα, για ένα συνεχόμενο διάστημα τουλάχιστον δύο εβδομάδων.
ΟΜΑΔΕΣ ΥΨΗΛΟΥ ΚΙΝΔΥΝΟΥ
ΠΑΙΔΙΑ ΚΑΙ ΕΦΗΒΟΙ
Έως τη δεκαετία του ’80, λίγοι άνθρωποι πίστευαν, ότι τα παιδιά μπορεί να πάθουν κατάθλιψη. Ακόμη και οι ψυχίατροι -στη μεγάλη τους πλειοψηφία- υποστήριζαν ότι τα παιδιά δεν έχουν τη συναισθηματική ωριμότητα που προϋποθέτει η κατάθλιψη. Έρευνες στις Ηνωμένες Πολιτείες όμως δείχνουν ότι το 7-14% των παιδιών θα πάθουν μείζονα κατάθλιψη μία φορά πριν φθάσουν στα 15 τους χρόνια. Τα τελευταία 25 χρόνια τα ποσοστά των εφήβων που αυτοκτονούν εξαιτίας της κατάθλιψης έχουν αυξηθεί στο δυτικό κόσμο έως και 200%! Εκτιμάται μάλιστα ότι συχνά δεν γίνεται διάγνωση της πάθησης, επειδή σ’ αυτή την ηλικία είναι πιο δύσκολη η ακριβής έκφραση των συναισθημάτων και τα συμπτώματα δεν είναι πάντοτε ίδια με αυτά των ενηλίκων. Η κατάθλιψη πάντως είναι πολύ σπάνια στις ηλικίες από 2 έως 6 ετών (περίπου 1%), και ένας σημαντικός παράγοντας που φαίνεται να δρα σ’ αυτή την περίοδο είναι η κακοποίηση από τους γονείς και η παραμέληση από αυτούς.
ΟΙ ΗΛΙΚΙΩΜΕΝΟΙ
Η κατάθλιψη στους ηλικιωμένους είναι επίσης διαδεδομένη. Εκτιμάται ότι το 15-20% των ανθρώπων ηλικίας άνω των 65 ετών υποφέρουν από κατάθλιψη. Τα συμπτώματα είναι ίδια με αυτά των νεότερων και συνήθως συνοδεύονται από διαταραχές της μνήμης, αργή ομιλία και βραδυκινησία, που μπορούν να αποδοθούν εσφαλμένα σε άνοια. Πολύ συχνά, ειδικοί παράγοντες που συμβάλλουν στην εκδήλωση κατάθλιψης στους ηλικιωμένους είναι η σωματική φθορά, ο χαμός φίλων και συγγενών, η μοναξιά, τα συναισθήματα απαξίας και η απειλή του επερχόμενου θανάτου.
ΟΙ ΧΩΡΙΣΜΕΝΟΙ
Οι ανύπαντρες μητέρες, οι χωρισμένοι ή διαζευγμένοι έχουν τις περισσότερες πιθανότητες να κυριευθούν από την κατάθλιψη, ενώ εκείνοι που παντρεύτηκαν πρόσφατα τις λιγότερες.
ΟΙ ΦΤΩΧΟΙ
Η κατάθλιψη είναι συχνότερη στις κατώτερες οικονομικά και κοινωνικά τάξεις απ’ ό,τι στις μεσαίες και ανώτερες. Επίσης, το χαμηλό μορφωτικό επίπεδο προδιαθέτει στην εκδήλωση κατάθλιψης.
ΟΣΟΙ ΥΠΟΦΕΡΟΥΝ ΑΠΟ ΧΡΟΝΙΕΣ ΝΟΣΟΥΣ
Η κατάθλιψη στην ομάδα αυτή μπορεί να είναι αποτέλεσμα του πόνου ή της αναπηρίας που μπορεί να προκαλεί μια χρόνια νόσος, μπορεί όμως να επιτείνεται ή και να προκαλείται από τη συστηματική χορήγηση φαρμάκων που έχουν ως παρενέργεια καταθλιπτικά συμπτώματα.
ΟΙ ΚΑΤΟΙΚΟΙ ΤΩΝ ΠΟΛΕΩΝ
Για λόγους που από ιατρική άποψη παραμένουν άγνωστοι, αλλά από κοινωνιολογική είναι μάλλον ευνόητοι, οι κάτοικοι των πόλεων υποφέρουν πιο συχνά από βαριάς μορφής κατάθλιψη σε σχέση με εκείνους των αγροτικών περιοχών. Το φαινόμενο αυτό όμως δεν παρατηρείται στις άλλες μορφές της κατάθλιψης.
ΤΑ ΑΙΤΙΑ ΤΗΣ ΚΑΤΑΘΛΙΨΗΣ
Επειδή τα τελευταία χρόνια συντελείται αλματώδης πρόοδος στις νευροεπιστήμες και στη γενετική, έχει διαμορφωθεί μία σχολή σκέψης που θεωρεί ότι η κατάθλιψη είναι αποτέλεσμα κάποιας χημικής δυσλειτουργίας που παρατηρείται στον εγκέφαλο. Αν ψάξει κανείς λίγο στο Διαδίκτυο, θα διαπιστώσει την ύπαρξη μιας πλειάδας επιστημόνων -κυρίως Αμερικανών- που διατείνονται ότι η κατάθλιψη είναι σαν οποιαδήποτε άλλη νόσο, την αρθρίτιδα παραδείγματος χάριν, και ότι μπορεί να θεραπευθεί με την κατάποση ενός χαπιού. Είναι όμως προφανές, ακόμα και μόνον από την ανάγνωση των πληθυσμιακών ομάδων υψηλού κινδύνου, πως η κατάθλιψη και η επιταχυνόμενη εξάπλωσή της σε όλο τον κόσμο δεν οφείλεται σε μία αιτία, αλλά αποτελεί προϊόν μιας σειράς παραγόντων:
• Γενετικών, όχι με την έννοια της μεταβίβασης κάποιου γονιδίου, αλλά μιας κληρονομικής προδιάθεσης. Έχει εξακριβωθεί ότι οι πιθανότητες να εκδηλώσει κάποιος κατάθλιψη πολλαπλασιάζονται όταν στο ευρύτερο οικογενειακό του περιβάλλον υπάρχει κάποιος καταθλιπτικός. Οι ψυχολόγοι στην Αγία Παρασκευή μας λένε ότι η κατάθλιψη αποτελεί χαρακτηριστικό κάποιων οικογενειών, επειδή τα παιδιά «κληρονομούν» από τους γονείς κάποια χαρακτηριστικά της προσωπικότητας η ένα συγκεκριμένο τρόπο σκέψης και προσέγγισης της ζωής.
• Ψυχικών και κοινωνικών, όπως τα βαριά συναισθηματικά τραύματα στην παιδική ηλικία, που μπορεί να προέρχονται από παραμέληση, κακοποίηση, χωρισμό των γονέων, θάνατο αγαπημένου προσώπου κλπ. Τον κίνδυνο αυξάνουν επίσης οι ψυχικές απώλειες αργότερα στη ζωή, όπως το διαζύγιο ή ο θάνατος κοντινών ανθρώπων, οι χρόνιες νόσοι, αλλά και οι κοινωνικές συνθήκες, όπως η φτώχεια, η ανεργία, η μοναξιά, η αποξένωση, η επιδίωξη ενός μοντέλου ζωής που εστιάζεται στην απόκτηση υλικών αγαθών κλπ.
• Βιολογικών. Πολλοί τους θεωρούν αιτία της κατάθλιψης, άλλοι πιστεύουν ότι μάλλον συνιστούν το αποτύπωμα της κατάθλιψης στον εγκέφαλο. Αν και οι βιολογικοί μηχανισμοί με τους οποίους εκδηλώνεται η κατάθλιψη είναι περίπλοκοι, σήμερα θεωρείται ότι στην εκδήλωση της κατάθλιψης εμπλέκονται δύο κυρίως νευροδιαβιβαστές (δηλαδή μόρια που μεταφέρουν χημικά και ηλεκτρικά μηνύματα μεταξύ των κυττάρων του εγκεφάλου): η σεροτονίνη και η νοραδρεναλίνη. Τα επίπεδά τους είναι ιδιαίτερα χαμηλά στους ασθενείς με κατάθλιψη. Τα αντικαταθλιπτικά φάρμακα δρουν αυξάνοντας τη συγκέντρωση των νευροδιαβιβαστών στον εγκέφαλο. Βιολογικοί παράγοντες που μπορούν να προκαλέσουν ή να συμβάλουν στην εκδήλωση κατάθλιψης είναι επίσης οι παθήσεις που επιδρούν στο κεντρικό νευρικό σύστημα και επηρεάζουν τη λειτουργία των περιοχών του εγκεφάλου που ρυθμίζουν τα συναισθήματα. Στις παθήσεις αυτές περιλαμβάνονται η νόσος του Πάρκινσον, η σκλήρυνση κατά πλάκας, το εγκεφαλικό επεισόδιο, ο υποθυρεοειδισμός, ο καρκίνος, το AIDS. Ορισμένες κατηγορίες φαρμάκων έχουν επίσης ενοχοποιηθεί ότι προκαλούν καταθλιπτικά συμπτώματα. Σ’ αυτά περιλαμβάνονται ορισμένα κορτιζονούχα, αντιυπερτασικά, αντισυλληπτικά, φάρμακα εναντίον της χοληστερίνης και των καρδιακών αρρυθμιών.
ΥΠΑΡΧΕΙ ΔΙΕΞΟΔΟΣ; Ασφαλώς ναι. Υπάρχει ευρύτατη συναίνεση μεταξύ των ψυχιάτρων ότι το 80-90% των ασθενών με σοβαρής μορφής κατάθλιψη μπορούν να θεραπευθούν. Υπάρχει όμως διαφορά απόψεων ως προς το είδος της θεραπείας που είναι πιο αποτελεσματική και ασφαλής για τον ασθενή. Οι κύριοι τύποι θεραπείας της κατάθλιψης είναι η ψυχοθεραπεία σε ψυχολόγο, η χορήγηση φαρμάκων, ο συνδυασμός των δύο και η ηλεκτροθεραπεία. Είναι αρκετοί οι άνθρωποι που πιστεύουν ότι η κατάθλιψη είναι κάτι εντελώς προσωπικό, που μπορεί κανείς να το αντιμετωπίσει μόνος του. Η αντίληψη αυτή δεν είναι πάντοτε εσφαλμένη, καθώς έχει τεκμηριωθεί ότι, σε ορισμένες περιπτώσεις, ένα επεισόδιο σοβαρής κατάθλιψης μπορεί να περάσει μόνο του σε 12 μήνες. Ωστόσο, πρέπει να γνωρίζει κανείς ότι η θεραπεία μπορεί να εμποδίσει μία παροδική ή ελαφρά κατάθλιψη από το να γίνει βαριά και χρόνια και ότι ο κίνδυνος αυτοκτονίας είναι υψηλότερος στους ασθενείς που δεν ζητούν τη βοήθεια των ψυχολόγων.
ΜΟΡΦΕΣ ΘΕΡΑΠΕΙΑΣ
• Η ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑ: Παρά τη μεγάλη δημοσιότητα που περιβάλλει τα αντικαταθλιπτικά φάρμακα, φαίνεται πως οι ψυχολογικές παρεμβάσεις είναι το ίδιο ή και περισσότερο αποτελεσματικές στην αντιμετώπιση της ήπιας κατάθλιψης, ενώ στις πιο βαριές περιπτώσεις η ψυχοθεραπεία συνδυάζεται με τη χορήγηση φαρμάκων, ιδιαίτερα όταν ο ασθενής εκδηλώνει αυτοκτονικές τάσεις. Υπάρχουν έρευνες που δείχνουν ότι οι ασθενείς που υποβάλλονται σε ψυχοθεραπεία έχουν 50% λιγότερες πιθανότητες να υποτροπιάσουν σε σχέση με εκείνους που παίρνουν μόνον αντικαταθλιπτική αγωγή. Σε κάθε περίπτωση, η επιλογή της κατάλληλης θεραπείας για τον κάθε ασθενή πρέπει να αποτελεί προϊόν της κατεύθυνσης που θα δώσει ο ψυχολόγος και των προτιμήσεων του ίδιου του πάσχοντος.
• ΤΑ ΑΝΤΙΚΑΤΑΘΛΙΠΤΙΚΑ ΦΑΡΜΑΚΑ: Υπάρχουν πολλοί τύποι αντικαταθλιπτικών φαρμάκων, ανάλογα με το μηχανισμό δράσης τους και τη χημική τους σύσταση. Γενικά μιλώντας, όλοι οι τύποι αντικαταθλιπτικών επιχειρούν να αποκαταστήσουν την ισορροπία των νευροδιαβιβαστών (κυρίως της σεροτονίνης και της νοραδρεναλίνης) στον εγκέφαλο. Έχουν περίπου την ίδια αποτελεσματικότητα, δεν είναι όμως πάντοτε εύκολο να βρεθεί το κατάλληλο φάρμακο για κάθε ασθενή, καθώς ορισμένα είναι πιο αποτελεσματικά για συγκεκριμένους συνδυασμούς συμπτωμάτων. Τα τελευταίας γενιάς αντικαταθλιπτικά (που ονομάζονται εκλεκτικοί αναστολείς επαναπρόσληψης της σεροτονίνης) προκαλούν λιγότερες ανεπιθύμητες παρενέργειες. Όλα τα αντικαταθλιπτικά χρειάζονται περίπου 3-4 εβδομάδες για να φέρουν αποτελέσματα, επομένως η περιστασιακή τους χρήση είναι ανώφελη. Μια συνήθης αγωγή με αντικαταθλιπτικά διαρκεί από 6 έως 12 μήνες. Τα αντικαταθλιπτικά δεν προκαλούν οργανική εξάρτηση (σε αντίθεση με τα ηρεμιστικά που δεν χρησιμεύουν στη θεραπεία της κατάθλιψης) και στις συνήθεις παρενέργειές τους περιλαμβάνονται: ναυτία, δυσκοιλιότητα και άλλες διαταραχές του πεπτικού συστήματος, ζάλη, ξηροστομία, κατακράτηση ούρων, υπνηλία ή, αντίθετα, υπερδιέγερση.
• ΗΛΕΚΤΡΟΘΕΡΑΠΕΙΑ : Χρησιμοποιείται στην αντιμετώπιση της βαριάς κατάθλιψης και έχει αποτελέσματα παρόμοια με αυτά των φαρμάκων, αλλά πολύ πιο γρήγορα. Ενώ ο ασθενής βρίσκεται σε γενική αναισθησία, διοχετεύεται στο τριχωτό της κεφαλής ηλεκτρικό ρεύμα, με την εφαρμογή ηλεκτροδίων, για λίγα δευτερόλεπτα. Εφαρμόζεται στις περιπτώσεις όπου όλα τα άλλα μέσα έχουν αποτύχει, και είναι απολύτως ασφαλής. Είναι σαφές ότι σήμερα οι γιατροί έχουν στο οπλοστάσιό τους μια ποικιλία θεραπειών για την αντιμετώπιση της κατάθλιψης. Όποια μορφή θεραπείας κι αν επιλέξει ο άνθρωπος που έχει παγιδευτεί σ’ αυτόν τον εφιαλτικό κόσμο, πρέπει να γνωρίζει πως δεν είναι μόνος του και πως δεν ευθύνεται για το μαρτύριό του όπως αποκαλύπτουν οι αριθμοί, το πρόβλημα της κατάθλιψης είναι πρόβλημα του πολιτισμού μας.
ΠΟΣΟ ΕΠΗΡΕΑΖΕΙ ΤΗ ΣΩΜΑΤΙΚΗ ΜΑΣ ΥΓΕΙΑ; Πολλές μελέτες δείχνουν ότι οι άνθρωποι που πάσχουν από κατάθλιψη ζουν χειρότερα και νιώθουν πιο περιορισμένοι στις καθημερινές τους δραστηριότητες σε σχέση με εκείνους που πάσχουν από κάποια σοβαρή, χρόνια νόσο, όπως π.χ. ο διαβήτης ή η αρθρίτιδα. Η κατάθλιψη δεν επηρεάζει δυσμενώς μόνο την ψυχική, αλλά και τη σωματική υγεία: Εχει επανειλημμένα αποδειχθεί ότι όσοι πάσχουν από κατάθλιψη έχουν και περισσότερες πιθανότητες να εκδηλώσουν κάποια σωματική νόσο. Επιπλέον, η παρουσία κατάθλιψης επιδεινώνει την πορεία μιας προϋπάρχουσας νόσου -όπως, π.χ., οι καρδιοπάθειες- και επομένως μπορεί να συντομεύσει το χρόνο ζωής του ασθενούς.